Het zijn de kleine dingen die het doen, die het doen…. De Creutzbergschool

Een lange tijd stond Arnhem bekend als een voortrekker op het gebied van scholenbouw. Al direct na de Onderwijswet en onder aanvoering van directeuren Gemeentewerken I.A. Lindo, J.W.C. Tellegen en W.F.C. Schaap werd werk gemaakt van de scholenbouw. Trotse schoolgebouwen kwamen te staan in Arnhem die nog altijd een prominente plek innemen in het straatbeeld. De ambachtsschool aan de Boulevard Heuvelink, de Lorentz HBS in de Schoolstraat, School negentien op de hoek van Spijkerlaan en Rietgrachtstraat, de MMS aan de Apeldoornseweg, de Witte School in de Geitenkamp en ga zo maar door. Schoolgebouwen die de Arnhemse bevolking niet kwijt wil en die terecht de monumentenstatus kregen. Ook de Creutzbergschool aan de Vijverlaan mag zich in dit rijtje scharen. De architectuur is Amsterdamse School op zijn best met allerlei siermetselwerk, verticale pannen en tegels ter decoratie en allerlei ambachtelijke kunst, geïntegreerd in de architectuur! De consoles in de voorgevel zijn van de beeldhouwer  Gijs Jacobs van den Hof (1889-1965). Wat Hildo Krop voor Amsterdam was, was Gijs Jacobs van den Hof voor Arnhem. Diverse Arnhemse gebouwen, vooral schoolgebouwen, zijn door hem opgesierd met zijn robuuste beeldhouwwerken. Hij vestigde zich in 1921 in Arnhem. De Creutzbergschool moet daarom wel een van zijn eerste werken in Arnhem zijn, want het ontwerp is gedateerd 1921.

Foto voorzijde met entree, mei 2024 (fotograaf Piet van Dijk)

Het is een prachtig gebouw, de Creutzbergschool. En toch…, toch wringt er iets. Het schoolgebouw is gebouwd op een helling, de entree is aan de hoger gelegen Vijverlaan, de lokalen zijn langs de Hendrik van Kalkarstraat in twee lagen erachter gebouwd. Vanwege de helling zijn de lokalen er achter met trappen vanaf de entree te bereiken. Om het hoogteverschil niet te groot te laten zijn, heeft de architect Van Broekhuizen de entree aan de Vijverlaan laag gesitueerd, onder maaiveld en van straat af te bereiken met een trapje naar beneden. Dat leidt ertoe dat dit entreegedeelte bescheiden oogt, alsof het gebouw met moeite de heuvel op is geklommen en hijgend net de rand heeft weten te bereiken.     

Maar Van Broekhuizen loste dat schitterend op door het entreegedeelte links en rechts te voorzien van vlaggenmasten. En dat zijn niet zomaar vlaggenmasten, maar monumentaal vormgegeven masten met een soort van vinnen als basement en gemonteerd masthouders van siersmeedwerk. De masthouders waren gemonteerd op halfzuilen die op hun beurt gedragen worden door de gebeeldhouwde consoles van Gijs Jacobs van den Hof. Alleen… de vlaggenmasten ontbreken. Met de vlaggenmasten komt het gebouw weer in verhouding! Op de foto omstreeks 1930 is de Creutzbergschool te zien met de vlaggenmasten en op het fragment van de tekening zie je hoe gedetailleerd de mastvoet was vormgegeven. Het pand staat op de Rijksmonumentenlijst, is onlangs mooi hersteld, maar de vlaggenmasten ontbreken en die zouden het gebouw echt compleet maken. “Het zijn de kleine dingen die het doen, die het doen, die het doen” zongen Saskia en Serge in de jaren zeventig en zo is het maar net.

Links het ontwerp van de voorgevel met de vlaggenmasten. Rechts op het moment (2014) dat de Creutzbergschool te koop stond zonder vlaggenmasten. Wat ook opvalt is het verdwijnen van de roede-indeling in de ramen en de fraaie belettering. In de uitvoering (hieronder op de foto) is te zien dat de vlaggenmasten aanzienlijk langer waren dan in het ontwerp.  (tekening en foto uit Gelders Archief)

Foto omstreeks 1930 met de vlaggenmasten op de voorgevel. Overigens er was ook nog een masthouder met vlaggenmast aan het lagere bijgebouw aan de Hendrik van Kalkarstraat.  (foto uit Bouwkundig Weekblad, fotograaf onbekend)

Foto die bijzondere detaillering laat zien, mei 2024 (fotograaf Piet van Dijk)

Een lange tijd stond Arnhem bekend als een voortrekker op het gebied van scholenbouw. Al direct na de Onderwijswet en onder aanvoering van directeuren Gemeentewerken I.A. Lindo, J.W.C. Tellegen en W.F.C. Schaap werd werk gemaakt van de scholenbouw. Trotse schoolgebouwen werden gebouwd die nog altijd een prominente plek innemen in het straatbeeld. De ambachtsschool aan de Boulevard Heuvelink, de Lorentz HBS in de Schoolstraat, School negentien op de hoek van Spijkerlaan en Rietgrachtstraat, de MMS aan de Apeldoornseweg, de Witte School in de Geitenkamp en ga zo maar door. Schoolgebouwen die de Arnhemse bevolking niet kwijt wil en die terecht de monumentenstatus kregen.

De Van Löben Sels school kort na oplevering in 1932 (foto Gelders Archief).

Ondanks de ernstige economische crisis en de bijgaande financiële krapte werd deze traditie voortgezet in de jaren dertig. Talentvolle ontwerpers in gemeentedienst of daarbuiten zoals Van Biesen en Rothuizen zijn wellicht de belangrijkste namen om te noemen. De beste vooroorlogse schoolgebouwen van hun hand waren de Heselbergh MULO aan de Heselbergherweg en de Van Löben Sels School die er pal er naast staat aan de Dalweg. Zelfs in de wederopbouwtijd wist stadsarchitect Van Biesen prachtige standaard lagere scholen te bouwen, sober en helder van vormgeving. Hoogtepunt was wel het Thorbeckelyceum gebouwd aan het eind van de jaren vijftig.

In de jaren tachtig met de zogenaamde Londonorm trad een trieste verschraling op. Het was de tijd van goed- en goedkoop. Goedkoop waren ze zeker de scholen uit die tijd, maar goed waren ze zeker niet. Het onverwoestbare, maar onhygiënische naaldvilt, de benauwende lage plafonds, de smalle gangen, de slechte isolatie en ventilatie, het zijn treurigstemmende kenmerken van de schoolgebouwen uit die tijd. De Lorentz scholengemeenschap aan de Groningensingel werd uit kosten- en onderhoudsoverwegingen zelfs bekleed met golfplaten, waardoor het gebouw meer weg heeft van een lofkwekerij dan van een school.   

Hoe blij moet je dan zijn dat de prachtige karaktervolle schoolgebouwen van voor de oorlog bijna allemaal behouden zijn gebleven. Soms verloren ze hun functie en doen dienst als woning of atelier. De Van Löben Sels School is zelfs het functieverlies bespaard gebleven en is nu de Christelijke Basisschool De Wijzer. Prima, helemaal goed. Blijkt dat het ontwerp de toets van een veranderend onderwijs glansrijk heeft doorstaan.

Echter, in het kader van de vernieuwing en –wellicht- omdat de naam Löben Sels niemand meer wat zei, heeft de school een naamsverandering ondergaan. Ter informatie: Van Löben Sels speelde een belangrijke rol in het regionale Christelijk onderwijs ronde de vorige eeuwwisseling. Dat een belangrijke naam uit het stadsbeeld is verdwenen is al heel erg, maar dat de prachtige Art Deco belettering op het timpaan, die een-op-een aansloot op de jaren dertig architectuur, moest wijken voor een smakeloze houten plank met fantasieletters er op, mag toch wel getypeerd worden als complete wansmaak. Naar verluid zijn de letters gewoon van de gevel gehaald en als oud ijzer weggedaan. Het verval houdt daarmee helaas niet op. Ook de gardenesque schooltuin aan de voorzijde, passend bij de architectuur, werd omgezet in een verwilderde speelschooltuin. Bij elkaar getuigt het van weinig gevoel voor kwaliteit, geschiedenis of vormgeving. De vraag is of de wijzigingen, het verdwijnen van de fraaie belettering en de omzetting van de voortuin, ooit zijn voorgelegd aan het Team Welstand en Monumenten van de gemeente.

De Art Deco belettering op het timpaan (fragment foto Gert van Rhoden, 1965)  

In het kader van onze nieuw serie slechte smaak, verwaarlozing of gebrek aan gevoel voor kwaliteit en geschiedenis, als eerste het pand van Het Vrije Volk aan het Gele Rijdersplein Het pand van de krant Het Volk (na de oorlog Het Vrije Volk) stond voor de oorlog in de Koningstraat in Arnhem in een modernistisch gebouw uit de jaren dertig. Het zwaargehavende pand, ook wel het Gele Gevaar genoemd, moest verdwijnen voor het nieuw te bouwen gemeentehuis.

het pand van het Vrije Volk kort na de oorlog.

In 1952 kwam de vervangende nieuwbouw tot stand op de plek waar het Gele Rijdersplein overgaat in de Looierstraat. De krant Het (Vrije) Volk neemt een belangrijke plaats in in de Vaderlandse geschiedenis. Het was de socialistische verzetskrant bij uitstek.

Architect was de in Arnhem beroemde architect G. Feenstra die talloze gebouwen in Arnhem heeft gebouwd in de wederopbouwtijd. Hij was landelijk bekend als de architect van heel veel melkfabrieken. In Arnhem bouwde hij als voorbeeld de CAMIZ aan de voet van de Rijnbrug.

Het pand van het Vrije Volk bestond uit een redactiegedeelte aan het Gele Rijdersplein en een drukkerij aan de achterzijde  Het gebouw met zijn voorgevel van beton en glas was in die tijd een opmerkelijk modern gebouw voor de vrij behoudende Feenstra. De achterzijde van het complex is geheel in baksteen opgetrokken en vormt een sterk contrast met de functionalistische façade. De eerste steen werd gelegd door Minister President Willem Drees en is te vinden in de voorgevel aan de rechterzijde. De gevel van Het Vrije Volk werd aan de zijde van het Gele Rijdersplein opgesierd door twee hanen die uiteraard verwezen naar de Rode Haan als symbool voor de arbeidersbeweging. In het trappenhuis bevindt zich een wandmozaïek van de Arnhemse kunstenaar Johan Mekkink, dat met vogels, telegraafmasten en een krant de ‘vrije vlucht’ van het dagblad verbeeldt.

Na het verdwijnen van het Vrije Volk in 1990 trok De Gelderlander in het pand. De redactie die de hanen niet vonden passen bij de ‘politieke kleur’ van de krant liet de hanen van de gevel verwijderen. Daarmee is de geschiedenis van het pand geweld aangedaan.

Het pand van het Vrije Volk verdient het om de hanen weer op de gevel te krijgen. Niet alleen is het pand een fraai voorbeeld van wederopbouw met de voor de wederopbouwtijd kenmerkende betonarchitectuur en geveldecoraties, maar de hanen herinneren ook aan de ondergrondse verzetskrant Het Volk die een belangrijke rol heeft vervuld gedurende de oorlog.

Op de foto het gebouw van Het Vrije Volk, kort na de oplevering, met de hanen.